Պատերազմի օրերին ՀՀ էր տեղափոխվել 98000 ղարաբաղցի, որոնցից շուրջ 38000-ը՝ տեղահանվածներ։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ 2021 թ․ դեկտեմբերի դրությամբ Ղարաբաղում բնակվում է 117455-ից ավելի մարդ։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ Հայաստանում շարունակում են բնակվել 20000-ից ավելի տեղահանվածներ։ Աղբյուրը՝ Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության ծրագրի (2021-2026 թթ․) 2021 թվականի կատարման ընթացքի և արդյունքների զեկույց։
Ինչպես ցույց է տալիս ՀՔԱՎ-ի ուսումնասիրությունը, 2016 թվականի բախումների ժամանակ հայկական կողմից 61 զոհված զինծառայողի ընտանիքներից միայն 17-ն ուներ մշտական ֆինանսական եկամուտ՝ 1 աշխատողի աշխատավարձի հիման վրա. 12-ը՝ բյուջետային հիմնարկում, 5-ը՝ մասնավոր ոլորտում, որը սակայն բավարար չէ ընտանիքի ֆինանսական կարիքները հոգալու համար: 14 ընտանիք ընդհանրապես աշխատանք չուներ, այդ թվում 6 ընտանիքի ֆինանսական միջոցներ էին ծերության կամ հաշմանդամության թոշակը, մեկինը՝ ընտանեկան նպաստը։ Մնացած 30 ընտանիքները գոյատևում էին արտագնա և ոչ մշտական աշխատանքների շնորհիվ:
Պատերազմը խորացրել է սեփական «փոքրության» մասին մարդկանց պատկերացումները։
Տեղահանված մարդկանց ամենամեծ կարիքը տունն է։ Տան և մշտական աշխատանքի բացակայության պայմաններում մարդիկ համարում են, որ ոչ թե ապրում են, այլ գոյատևում։
Հետազոտությունը երևան է բերում նաև այն տարբերությունները, որոնք առկա են Հադրութի և Շուշիի շրջաններից տեղահանվածների և Քելբաջարի ու Լաչինի շրջաններից տեղահանվածների միջև։ Եթե Հադրութի և Շուշիի՝ արդեն նախկին բնակիչները հիմնականում առավել ապահով սոցիալ-տնտեսական միջավայր և սոցիալական կապիտալ են ունեցել Ղարաբաղում, ապա Հայաստանի տարբեր մարզերից Քելբաջարի և Լաչինի շրջաններ տեղափոխվածներն ի սկզբանե սոցիալապես անապահով հանրային շերտերի ներկայացուցիչներ են։ Ինքնակամ կամ հայաստանյան և ղարաբաղյան իշխանությունների կողմից վերաբնակեցման առաջարկով և պետական աջակցության խրախուսանքով այնտեղ մեկնածները տարիների ջանք և եռանդ են ներդրել Ղարաբաղում կյանք կառուցելու համար։ Պատերազմի հետևանքով նրանք կորցրել են ինչպես Ղարաբաղում, այնպես էլ Հայաստանում ապահով կյանք ունենալու հեռանկարը։
«Օրինակ, մարդ կա՝ հիմա ասում է՝ ժամանակին տայինք, էլի։ Չգիտեմ, չեմ կարող ասել` ոնց կլիներ իմ կարծիքը, բայց այդ հողերից ո՞վ էր օգտվում տարիներով, հասարակ աշխատող մարդիկ օգտվո՞ւմ էին։ Չէ՛, իհարկե չէ՛, օգտվում էին մի քանի հոգի։ Հազարավոր հեկտարներով հողեր էին, մի քանի հոգի էին օգտագործում»։
36-50 տ․ տեղահանված տղամարդ
«Նենց չի, որ Ֆիզուլիում մարդ է ապրել, Ֆիզուլիում ապրել են միայն հարուստները, ով կարողացել, հեկտարներով հող է վերցրել, իր բիզնեսի համար հացահատիկներ է ցանել կամ չգիտեմ ինչ է արել։ Այնպես չի, որ ժողովուրդն այդ հողից օգտվել է, այդ հողում մարդ չի ապրել»։
19-35 տ․ տեղահանված տղամարդ
Լայն իմաստով՝ պատերազմի հավանականությունը մտածվում էր, բայց վերացական հաղթանակի տեսանկյունից։ «Հաղթանակած» պետության գերիշխող գաղափարաբանության ներքո պատերազմի սպասումը դեռևս չէր նշանակում պատերազմի պարտության սպասում:
Ինչպես 2016 թ․ ապրիլյան սրացումը, այնպես էլ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմը ընկալվում էին դրանց հաջորդած խաղաղ կամ համեմատաբար խաղաղ տարիների տեսանկյունից, իսկ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ու պարտության շուրջ խորազնին, ընդարձակ և բազմակողմանի քննարկումների սակավության պայմաններում մարդկանց դատողությունները մեծապես պայմանավորված էին առօրյա զրույցներով, այլևայլ դավադրապաշտական տեսություններով և մեդիա շահարկումներով։ Ընդհանուր հոռետեսության համատեքստում այս կամ այն սոցիալական միջավայրում «ասում են»-ի շուրջ կառուցվող առօրյա զրույցներն ինչ-որ իմաստով նվազեցնում էին ապագայի անորոշությունը՝ դառնալով անպատասխան հարցերի փնտրտուքի աղբյուր․ «Ասում են՝ ռուսները Շուշին հետ են տալու», «ասում են՝ շուտով Հադրութը մերն ա լինելու»․․․
Պատերազմի պատճառների կամ դրանից խուսափելու տարբերակների մասին զրույցներն ի վերջո հանգում էին մեր և նրանց «հողերի» տարանջատմանը։ Ավելին՝ մեծ հաշվով ղարաբաղյան կոնֆլիկտը հանգեցվել է «հողի» հարցին։ Ընդ որում՝ հողի սեփականատիրության հարցը մտածվում էր բարդ մի թնջուկում․ նախ և առաջ խոսքը տեղի հարուստների և օլիգարխների մասին էր, որոնք ուզուրպացրել էին գրաված [վարելա]հողերը, ըստ էության՝ «նրանց» հողերը:
Ապագայի՝ իբրև հնարավորությունների հեռանկարի հանդեպ հոռետեսական մոտեցումների գերակայության համատեքստում ֆրագմենտացած են նաև խաղաղության, խաղաղ համակեցության, պատերազմի, տարածաշրջանային գործընթացների և տարածաշրջանում իրերի դրության, ինչպես նաև սեփական իղձերի ձևակերպումները։ «Խաղաղությունից լավ բան չկա»-ն և «անհրաժեշտ է պատերազմով հետ բերել կորցրած հողերը» հակադիր մտայնությունները հաճախ պատկանում են նույն մարդուն։
