Hoe onze media de Russische informatieoorlog een handje helpen
Marit de Roij (Rusland- en Oost-Europakundige)
Wie mijn Twitterprofiel weleens bekeken heeft, zal het zijn opgevallen dat ik regelmatig fel van leer trek tegen Nederlandse media die grote fouten maken in hun berichtgeving over de oorlog tegen Oekraïne. Dat doe ik niet omdat ik daar genoegen in schep, maar omdat de impact van slechte journalistiek zo groot is.
Voorbeelden zijn het overschrijven van een persbericht van de Russische bezetter door een aantal kranten van DPG media, het afdrukken van opzichtige desinformatie in een grote Nederlandse krant, een artikel waarin NRC legitimiteit gaf aan een Russische complottheorie die werd verspreid om een eventueel gebruik van chemische wapens door Rusland alvast te rechtvaardigen en een overgetypt persbericht van het Kremlin bij de NOS. Zomaar een paar illustraties van de barrage aan journalistieke blunders die ik de afgelopen tijd met groeiende wanhoop aan me voorbij heb zien trekken. Het gaat niet alleen om overschrijfjournalistiek en bothsidesisms, maar ook om taalgebruik en perspectief. Ik doe mijn best om hier en daar wat te corrigeren, maar het is dweilen met de kraan open.
(Tekst loopt door onder de foto)
Waarom vind ik dit toch zo belangrijk? Het korte antwoord: er wordt al een decennium een informatieoorlog tegen ons gevoerd, maar we verdedigen ons niet. Sterker nog: de aanvaller wordt een handje geholpen door de journalistiek die nog geen idee heeft hoe hiermee om te gaan.
Dit heeft grote gevolgen. Voor de oorlog tegen Oekraïne, omdat Russische desinformatie die doorsijpelt in onze media het animo voor wapenleveranties en sancties onder beleidsmakers en de bevolking verkleint. En voor onszelf, omdat de Russische informatieoorlog erop gericht is verdeeldheid te zaaien en onze samenleving te destabiliseren – en daar bijzonder goed in slaagt.
Taal doet ertoe. In deze blog zal ik uitleggen waarom. (...)
Want, laat ik het nog maar eens uitleggen (blijkbaar is het nodig): extreemrechts is een marginaal fenomeen in Oekraïne. Natuurlijk lopen er een paar neofascisten rond, maar ze spelen in samenleving noch politiek enige rol van betekenis. Nog nooit is een extreemrechtse partij ook maar in de buurt van de kiesdrempel gekomen, in tegenstelling tot West-Europese landen, waar extreemrechtse partijen al sinds jaar en dag ruim in parlementen vertegenwoordigd zijn. (...)
Rusland spuwt al acht jaar lang op al haar kanalen dagelijks artikelen over Oekraïense nazi’s de wereld in, en heeft op die manier nuttige idioten en opiniemakers met een stem in de Westerse media beïnvloed, die het narratief de gevestigde media in hielpen. (...)
Er is ook een andere manier om mensen om de tuin te leiden waar de Russen veel minder moeite voor hoeven te doen: puur inzetten op taal en vertrouwen op de overschrijfjournalistiek van onze media. Dat hebben ze gedaan met de term ‘pro-Russische separatisten.’
Ik werk in een organisatie vol hoogopgeleide mensen die internationaal georiënteerd zijn en goed volgen wat er in de wereld gebeurt. Toch denkt de meerderheid van hen dat er in het oosten van Oekraïne groepen separatisten actief zijn die sinds 2014 proberen om zich af te scheiden van Oekraïne. Die separatisten bestaan niet. Er is in Donetsk en Loehansk nooit in enige serieuze mate sprake geweest van separatistische sentimenten. In 2014 stroomden Russische troepen en agenten deze gebieden binnen om ‘separatistische opstanden’ te organiseren en het te laten lijken alsof Oekraïners in deze gebieden niet bij Oekraïne wilden horen. Allemaal gefingeerd. (...)
Wat gaat hier nou mis? In één begrip is het samen te vatten als journalistieke luiheid. Zelf spreek ik liever van overschrijfjournalistiek. Onze media schrijven niet alleen Russische persberichten en verklaringen van Moskou over, maar ze nemen ook de taal van het Kremlin over. (...)
Nog een voorbeeld: recent kopte de NOS in haar liveblog: “Oekraïense kinderen vast in Russische zomerkampen.” Dat zijn uiteraard geen zomerkampen – zo noemt Rusland ze om de waarheid te verhullen – maar kampen waar ontvoerde kinderen in worden opgesloten. (...)
Vaak krijg ik het verweer dat ik een beetje vertrouwen moet hebben in het interpretatievermogen van mensen. Dat ze wel snappen hoe het echt zit. Het afgelopen decennium, met Trump, Rusland- en covidwappies, heeft echter laten zien hoe onterecht dat vertrouwen is, hoe beïnvloedbaar en digitaal ongeletterd grote groepen mensen zijn. Journalisten overschatten hun publiek schromelijk en onttrekken zich daarom van hun verantwoordelijkheid om correct te formuleren. (...)
Overschrijfjournalistiek zie je ook in koppen. (...)
Je zag het ook toen het Russische leger zich eind maart terugtrok uit het gebied rond Kyiv. “Rusland belooft om de militaire activiteit bij Kyiv drastisch te verminderen,” kopten bijna alle media. Dat was Russische propaganda. De koppen hadden moeten zijn: “Oekraïne wint slag om Kyiv.” Dat was wat er daadwerkelijk gebeurd was, maar journalisten zijn zo gewend om over te schrijven wat Rusland zegt dat het niet eens bij ze opkwam om de situatie objectief te bekijken en te vertellen wat er feitelijk aan de hand was. (...)
En uit onderzoek blijkt dat zelfs degenen die de artikelen helemaal lezen tóch beïnvloed worden door misleidende koppen. (...)
Gaan we nu naar de belangrijkste zonde van de overschrijfjournalistiek: het kopiëren van Russische persberichten en verklaringen van het Kremlin. Want dat geintje halen onze media zelfs na acht jaar oorlog nog steeds vrijwel dagelijks uit. Wordt er een krijgsgevangenenkamp met Azovstrijders aangevallen en wijst alles in de richting van Rusland? Gewoon een artikel wijden aan een bewering van het Kremlin dat Oekraïne erachter zit. Zegt Rusland dat de Oekraïense opmars in het zuiden, die duidelijk in volle gang is, gestopt is? Gewoon opschrijven.
Laat ik duidelijk zijn: we hebben hier te maken met een regime dat telkens liegt. Zo ongeveer alles wat het Kremlin de afgelopen jaren heeft beweerd is gelogen gebleken. Wanneer je toch overschrijft wat ze zeggen, ben je dus bezig met het verspreiden van desinformatie. (...)
Het probleem is dat onze media niet bedacht zijn op een regime dat alleen maar liegt. Dat vergt een compleet andere aanpak dan de methode die ze in de studiebanken geleerd hebben.
In de studiebanken hebben journalisten namelijk geleerd dat je altijd allebei de kanten van een verhaal moet laten zien. Dat je als journalist neutraal moet zijn. Nou, dat hebben we geweten. De afgelopen acht maanden heb ik aan de lopende band koppen gezien als “Rusland en Oekraïne beschuldigen elkaar van…” of “Volgens Rusland is dit en dat gebeurd, Oekraïne ontkent.”
Journalisten willen zo graag objectief verslag doen dat ze in een kramp schieten om dwangmatig beide kanten van het verhaal te laten horen, ook als één kant volledig uit leugens bestaat. (...) De essentie van journalistiek is, volgens die beroemde uitspraak: “als iemand zegt dat het regent en een ander zegt dat het droog is, is het niet je taak als journalist om op te schrijven wat ze allebei zeggen. Het is je taak om uit het raam te kijken wie er gelijk heeft.” En precies dat verzaken journalisten in hun berichtgeving over Rusland. (...)
Hoe diep die journalistieke kramp zit, zag ik in een NRC-artikel over bothsidesism en false equivalence waar ik zelf in geïnterviewd werd. Uit de allerlaatste zin blijkt dat de krant werkelijk niets begrepen heeft van het artikel. (...)
Afsluiten met een bothsidesism in een artikel over bothsidesisms vond ik veelzeggend voor het onbegrip van journalisten. Want waar liegt Oekraïne dan over? Ik volg deze oorlog vrij nauwgezet en ik kan eigenlijk weinig bedenken. (...)
Correspondenten zitten vaak in Moskou en journalisten die over de regio berichten hebben zich vrijwel altijd eerst in Rusland verdiept en zijn de andere landen er daarna bij gaan doen. En dat merk je. Vaak wordt er vanuit het Russische perspectief verslag gedaan van gebeurtenissen. (...)
Tijd om even een stap terug te zetten en in te zoomen op Ruslands belangrijkste wapen: haar propagandamachine. (...)
Iedereen kent inmiddels de trollenfabriek in Sint-Petersburg, waar werknemers elke dag grote hoeveelheden nieuwe nepaccounts aanmaken en misleidende berichten verspreiden. Amerikaanse media voeren regelmatig berichten van trollen op in hun verhalen, en de Wall Street Journal onthulde dat Jack Dorsey, oud-CEO van Twitter, tussen eind 2016 en midden 2017 zelf minstens 17 tweets van een Russische trol deelde. (...)
In juni dit jaar kwam het Institute for Strategic Dialogue met een rapport over de enorme invloed van Russische desinformatie via sociale media op de wereld, waarin ze ook de rol van die ‘tussenpersonen’ uitlichtten. Ik kan het rapport aanraden, maar voor wie daar geen tijd voor heeft, heb ik het recent samengevat in tien tweets. (...)
Het Russische regime voert een informatieoorlog tegen ons en maakt daarbij gebruik van onze media. Dat vergt een andere manier van journalistiek bedrijven dan Nederlandse media nu gewend zijn. De kern daarvan: geen desinformatie verspreiden. Geen podium geven aan leugens. Nuanceringen en ontkrachtingen van overgeschreven leugens halen onvoldoende uit om het beeld in de hoofden van mensen recht te zetten. (...)
Daarom, ten eerste: koppen moeten kloppen. Zet nooit een hoogstwaarschijnlijk valse Russische bewering in een kop, ook niet tussen aanhalingstekens. (...)
Ten tweede: de tijd van overschrijfjournalistiek en bothsidesisms moet voorbij zijn. Het is oorlog, ook op het informatiefront. (...)
En ten derde: Controleer zoveel mogelijk en publiceer alleen informatie die verifieerbaar is. (...)
Tags: #nederlands #nederland #media #nieuw #journalistiek #journalist #radio #tv #krant #nrc #nos #gpd #de_correspondent #rusland #desinformatie #propaganda #desinformatiecampagne #navo #nato #informatieoorlog #oekraine #oekraïne #azov #navalny #syrie #mh17 #bothsidesism #hoor_en_wederhoor