Woke heeft bewonderenswaardige emoties, maar doet afstand van universalisme, zegt moraalfilosoof Susan Neiman
De Volkskrant
De Amerikaanse moraalfilosoof Susan Neiman werd beroemd door haar studie naar de wortels van het kwaad. In de veertigste Van der Leeuwlezing richt ze haar pijlen op nieuwe progressieve bewegingen. ‘Woke mensen hebben bewonderenswaardige emoties, maar de verkeerde theorieën. (...)
Dat nieuwe boek vormt de basis voor de 40ste Van der Leeuwlezing, die Neiman op 4 november zal uitspreken in de Groningse Martinikerk. De polemische titel: Why Left is not Woke. Neiman is fel gekant tegen wat zij ziet als een hang naar ‘diversiteit über alles’ in de progressieve kringen waarin zij zich ook begeeft. In Why left is not Woke richt de linkse intellectueel haar pijlen op een soort tribalisme dat volgens Neiman welig tiert op de linkerflank van het politieke spectrum, zowel in Europa als in de Verenigde Staten. (...)
Wie of wat bedoelt u als u het heeft over ‘woke’?
‘Dan heb ik het over mensen die linkse emoties koesteren, die zich diep betrokken voelen bij het lot van onderdrukte minderheden, die geven om sociale rechtvaardigheid en willen handelen om positieve verandering teweeg te brengen. Ze hebben bewonderenswaardige emoties, alleen de verkeerde theorieën, ze doen afstand van ideeën die ik als noodzakelijk beschouw voor links: universalisme, het geloof in vooruitgang en een strikte scheiding tussen macht en rechtvaardigheid.’ (...)
De in Amerika geboren, in Berlijn woonachtige Neiman is zelf een devote aanhanger van het universalisme; het in de Verlichting van de 18de eeuw gestolde idee van een universele mensenrechten, van waarden die mensen ongeacht etnische, culturele of nationale verschillen met elkaar delen. (...)
Sinds 2000 is ze directeur van het researchcentrum Einstein Forum in Potsdam. In die hoedanigheid, maar ook als verdediger van de waarden van de door haar zo gekoesterde Verlichting, ziet Neiman met lede ogen aan dat etniciteit en gender allesbepalend zijn geworden. ‘Neem Hillary Clinton, die onlangs in een interview de overwinning van de rechts-radicale Italiaanse politica Giorgia Meloni prees omdat ‘elke vrouw die wordt gekozen tot staatshoofd of hoofd van een regering een stap voorwaarts is’. Ik haat dat, ik haat dat! Het doet me denken aan een boek dat onlangs uitkwam, over vrouwen in de CIA. het centrale punt van het boek is dat de CIA veel beter is dan we denken, omdat er vanaf het begin coole vrouwen werkten. Alsof bijdragen aan marteling en moord op enigerlei wijze minder erg is als het door vrouwen wordt gedaan. Of de Britse regering, die wordt geprezen omdat zij zo divers is, terwijl het zo’n beetje de slechtste regering is die het Verenigd Koninkrijk ooit heeft gehad.’
U claimt in uw boek dat links ten prooi valt aan tribalisme. Wat bedoelt u daarmee?
‘Met tribalisme bedoel ik het idee dat je alleen maar een verbinding of serieuze verplichting aan gaat met mensen die tot je eigen groep behoren. Ik hoorde voor het eerst de term woke zo’n vier jaar geleden, en ik vatte het toen op als een compliment, een term die van zwarte activisten kwam en zoiets betekende als wakker zijn, de ogen geopend hebben voor de vele vormen van racisme, ook de vormen die niet opzettelijk zijn. Maar het is uitgemond in een nadruk op ras en gender, en zo’n focus binnen linkse kringen op machtsverschillen op het gebied van gender en etniciteit, dat andere grote problemen niet worden aangepakt.’ (...)
U verwijt linkse activisten dat ze minderheidsgroepen reduceren tot uitsluitend slachtoffers van racisme of seksisme. Maar feministen, antiracisten en transgender activisten zullen zeggen: dat reduceren doen wij niet, wij zetten ons juist af tegen de beperkende identiteit die ons is opgelegd
‘Zo begon woke natuurlijk ook. Het Black Lives Matter-protest uit 2020 is de grootste sociale beweging van Amerika, nooit eerder protesteerden zoveel mensen tegen racisme en waren de demonstranten zo divers: meer dan de helft was wit en dat midden in een levensbedreigende pandemie. Ik vond dat een zeer hoopvol moment in de geschiedenis, en helemaal niet tribalistisch. Trump bekritiseerde de protesten door te zeggen dat ze een gevaarlijke vorm van identiteitspolitiek waren, terwijl de demonstranten universele waarden uitdroegen: we wilden allemaal dat het politiegeweld tegen ongewapende zwarte mannen zou stoppen. Maar toen zeiden sommige leiders van Black Lives Matter dat het inderdaad identiteitspolitiek was, ze suggereerden dat het hun strijd was, en dat witte mensen hoogstens bondgenoten kunnen zijn. Nou, ik ben geen bondgenoot. Een bondgenoot is iemand wiens belangen tijdelijk samengaan met die van jou, niet iemand die ten diepste strijdt voor dezelfde principes.’ (...)
**U verzet zich hevig tegen wat u beschrijft als ‘enlightment bashing’ onder linkse denkers en wetenschappers op het gebied van postkoloniale theorie: het idee dat de Verlichting, die wordt geassocieerd met rationalisme en de erkenning van individuele rechten, in feite diep eurocentrisch was.
‘Ja, dat klopt gewoon echt niet! Verlichtingsdenkers drongen er juist op aan dat Europa zichzelf zou zien vanuit het perspectief van non-Europeanen en ze namen daarmee gigantische risico’s. Een beroemd voorbeeld uit de eerste helft van de achttiende eeuw is de filosoof Christian Wolff, door wie Immanuel Kant is beïnvloed. Wolff bestudeerde Chinese filosofie en stelde dat deze van morele waarde was, al was die niet christelijk. Hij kreeg vervolgens 48 uur de tijd om zijn hoogleraarschap op te zeggen, anders zou hij worden onthoofd. Als ik activisten zie twitteren dat de Verlichting eurocentrisch is, dan denk ik: jongens, verdiep je een beetje in de geschiedenis. Mensen hebben echte offers gebracht.’ (...)
‘Bijna alle verlichtingsdenkers hebben wel eens racistische opmerkingen gemaakt. Dat waren vaak ondoordachte opmerkingen, die haaks staan op hun filosofieën. Wat mensen zich te weinig realiseren is dat diezelfde denkers ook de sterkste kritiek op kolonialisme hadden, die kritiek wordt nooit geciteerd. Neem Diderot, zijn felle teksten zou je zo kunnen verwarren met die van Frantz Fanon (Frans-Martinikaanse psychiater, geestelijk vader van het post-kolonialisme, red.). Mensen graven altijd die paar racistische citaten van Kant op, maar reppen niet over zijn kritiek op kolonialisme en de universele waarden die hij uitdroeg. Kant zou de eerste zijn om toe te geven dat iedereen zijn beperkingen heeft en dat hij niet over alles gelijk had.’
Verlichtingsdenkers waren uitgesproken seksisten.
‘Dat klopt, daar kun je niet omheen. Ik heb daar lang over nagedacht, en ben op een plek uitgekomen waar ik ze enigszins kan vergeven. Ik ontdekte dat vrouwen uit die tijd gemiddeld vijf kinderen baarden, er was een gigantische kinder-moedersterfte. De levens van vrouwen waren biologisch gezien zo anders dan die van mannen, tenzij je naar het klooster ging, en daar zaten wel veel nadenkende vrouwen. De mechaniek van bevallen had zo’n beperkende invloed op vrouwenlevens en deze mannen gingen ervan uit dat dit altijd zo zou blijven, en vrouwen nooit dezelfde levens en rechten zouden kunnen krijgen.’ Ze zakt even achterover in haar stoel: ‘Ben ik deze mannen aan het verdedigen? Nee, ik probeer te begrijpen waarom denkers als Rousseau, Diderot en Kant zo hoog opgaven van het idee dat alle mensen, ongeacht etniciteit en culturele achtergrond, fundamenteel gelijke rechten hebben, maar dat niet dachten over de vrouwen die naast hen woonden.’ (...)
In uw boek en lezing klinkt kritiek door op de prioriteiten onder linkse mensen. Ze zouden te veel belang hechten aan voornaamwoorden en andere genderkwesties en te weinig oog hebben voor de grote gevaren.
‘Ik vind dat de voornamen-kwestie (het belang dat nonbinaire mensen aan de keuzevrijheid voor voornaamwoorden als hen of die, red.) wordt gepresenteerd alsof het een kwestie van leven en dood is. Dat is niet zo. Waar we wel mee te maken hebben is oprukkend fascisme, en op dit moment is er zelfs sprake van een nucleaire dreiging! Als fascisten erin slagen om aan de macht te komen, dan worden transgenders en non-binaire mensen als eerste onderdrukt. Wie dat niet inziet, is gewoon politie[k] naïef. Ik ben aangevallen op deze mening, maar mij gaat het om prioriteiten stellen. Als ik als vrouw mijn rechten moest opgeven om een nucleaire oorlog te voorkomen en fascisme te bestrijden, ik dat zou doen.’ (...)
Wat zouden linkse partijen in de tussentijd moeten doen om fascisme te bestrijden?
‘Een universele agenda formuleren die grote groepen mensen samenbrengt, een ijzersterk front vormen tegen antidemocratische krachten. Daarbij geef ik graag een historisch voorbeeld: als de sociaaldemocraten en de communisten hadden samengewerkt, dan hadden we geen Tweede Wereldoorlog gehad. Rechts is ontzettend goed georganiseerd, allerlei rechtse bewegingen en voormannen, van Steve Bannon tot het Alternative für Deutschland komen samen en nodigen elkaar uit, ze zweren samen en zijn daar zeer succesvol in. Links zou zich daar bewust moeten worden en daar veel meer naar moeten handelen.’ (...)
Susan Neiman
Tags: #nederlands #links #politiek #woke #universalisme #mensenrechten #racisme #discriminatie #seksisme #ras #gender #verlichting #black_lives_matter #tribalisme #identiteitspolitiek #franz_fanon #fanon #kant #diderot #wolff #christian_wolff #kolonialisme #socialisme #communisme #sociaal-democratie #fascisme #links #rechts #diversiteit
