Economisch commentator Martin Wolf: ‘Willen we de democratie redden, dan moeten we het kapitalisme repareren’

Follow the Money

Martin Wolf, de economisch commentator van de Financial Times, waarschuwt voor de teloorgang van onze democratische samenleving. Het huwelijk tussen kapitalisme en democratie staat op springen, en de populariteit van nationalisten en autocraten groeit overal ter wereld. Politiek links kijkt intussen meer naar identiteitspolitiek dan naar de economische oorzaken van de opkomst van radicaal rechts. Als we niet snel ingrijpen, belanden we in een kapitalistisch systeem ‘waarin je de baas moet paaien om dingen voor elkaar te krijgen’. (...)

(Tekst loopt door onder de afbeelding.)

Omslag boek

Wolf ontwikkelde zich na de financiële crisis van 2008 tot een stevig criticus van ons bancaire systeem. Hij hekelt dat private banken aan het beheer van de maatschappelijke betaal- en spaarfunctie verdienen: ‘Bankiers zijn gewoon de best betaalde ambtenaren die we hebben; dat is belachelijk,’ zei hij in 2015.

Toen in maart 2023 de Amerikaanse en Zwitserse overheid opnieuw moesten ingrijpen om grote systeembanken (SVB, First Republic en Credit Suisse) te redden, beschreef hij ons bancaire systeem in de FT opnieuw als ‘een systeem dat essentieel is om de markteconomie te laten functioneren, terwijl het zelf niet volgens die regels werkt’. (...)

Hij is hier voor een publiek debat op het Brainwash Festival, naar aanleiding van zijn laatste boek: The Crisis of Democratic Capitalism. Het is zijn eerste boek dat in het Nederlands is verschenen. (...)

Wolf wil ons eraan herinneren dat de ‘representatieve democratie’ met ‘algemeen kiesrecht’ geen vanzelfsprekendheid is. Als we niet opletten wordt onze samenleving ‘minder vrij, minder welvarend en minder plezierig om in te leven’. (...)

De groeiende populariteit van nationalisten en ‘would-be autocraten’ verontrust hem: van Jair Bolsonaro in Brazilië tot Boris Johnson in het VK, van Viktor Orbán in Hongarije tot Narendra Modi in India [en Trump in de VS]. (...)

De opkomst van autocraten is volgens Wolf onlosmakelijk verbonden met economische onzekerheid, financiële crises en de stagnatie van onze economie. ‘Mensen verwachten dat de economie ze een redelijk niveau van welvaart en kansen zal bieden. Gebeurt dat niet, of minder dan verwacht, dan raken ze gefrustreerd en rancuneus.’ (...)

Dat bancaire winsten worden verdeeld onder bankiers en hun aandeelhouders, terwijl bankreddingen, steunprogramma’s en garanties met publiek geld worden betaald, is tekenend voor een bredere trend. Onze economie is veranderd van een ‘productieve economie’ die welvaart voor velen oplevert in een ‘rentenierseconomie’ die alleen voor the happy few werkt. (...)

Zo legt hij stap voor stap uit hoe de samenleving binnen onze rentenierseconomie lijdt onder winstbejag, verkeerde toewijzing van middelen, monopolistische markten, zwakke concurrentie en belastingontwijking. (...)

De kracht van het democratisch kapitalisme is volgens Wolf dat daarbinnen de economische en politieke macht (relatief) goed van elkaar zijn gescheiden. De competitieve markt speelt er een cruciale rol in; die geeft mensen zonder politieke macht de vrijheid om zich economisch te ontplooien. Het democratische element zorgt ervoor dat rijkdom geen voorwaarde is om politieke invloed te kunnen uitoefenen. (...)

Dit delicate evenwicht kan volgens Wolf op twee manieren worden verstoord. ‘In het verleden kwam het gevaar van links. Ik was hartstochtelijk anticommunistisch.’ ‘Volledig socialisme’ is volgens hem ‘inherent antidemocratisch en tegen concurrentie’, aangezien binnen dat systeem ‘politieke macht en controle over waardevolle hulpbronnen versmolten zijn’.

‘Maar het autoritair socialisme is vrijwel verdwenen,’ zegt Wolf. ‘En voor het eerst in mijn leven denk ik dat het grootste gevaar nu van rechts komt.’ Het gevaar zit ’m in ‘de overname van de staat door degenen die de economie controleren’. ‘Would-be autocraten’ als Trump en Johnson zijn lid van de groep insiders met goede connecties, afkomstig uit de zakelijke elite die ze pretenderen te bestrijden. (...)

Wolf ziet verontrustende parallellen met het interbellum: ‘Het is geen geheim dat de Duitse zakenelite Hitler steunde.’ (...)

‘Democratisch kapitalisme beschouw ik als een huwelijk tussen democratie en kapitalisme,’ legt Wolf uit. ‘Het lijkt erop dat de democratie als eerste zal breken, maar we moeten naar het kapitalisme kijken om de belangrijkste reden voor dat falende huwelijk te vinden: de economie ondermijnt momenteel de democratie.’

Om het huwelijk te redden, moeten we de economie hervormen. Wolf haalt inspiratie uit de New Deal, het omvangrijke sociaal-economische hervormingsprogramma waarmee de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in de jaren 1930 de economie uit het slop wist te halen. Wolf stelt een nieuwe New Deal voor die, net als Roosevelts plan, moet zorgen voor ‘duurzame economische groei die iedereen ten goede komt, goed en lonend werk, kansengelijkheid, en bestaanszekerheid voor wie dat nodig heeft’. (...)

De hervormingsmaatregelen die Wolf voorstelt, hebben we stuk voor stuk eerder gezien: uitbreiding van de welvaartsstaat, zwaardere belasting op vermogens, internationale afspraken om belastingontwijking tegen te gaan. En handhaving van antitrust-wetgeving om monopolies op te breken en de corporate invloed op politici te beperken. Tot slot wil hij speculatie met een financiële transactiebelasting ontmoedigen – want financiering moet weer naar de productieve economie. (...)

Radicalere ideeën – zoals een universeel basisinkomen, of degrowth (een politieke stroming die een economische paradigmaverschuiving voorstaat, weg van economische groei en consumentisme) – wijst hij af als utopisch. Hij zet liever in op de verduurzaming van onze energiebronnen dan op het minderen van consumptie. ‘Ik weet niet of dat volstaat om een klimaatcatastrofe te voorkomen, maar ik zie het andere gewoon niet gebeuren.’

Dat heeft alles te maken met politieke haalbaarheid. (...)

(Tekst loopt door onder de afbeelding.)

Martin Wolf

Het meest radicale voorstel in Wolfs nieuwe New Deal is de hervorming van de bancaire sector. Hij is voor de invoering van ‘een digitale munt, uitgegeven door de centrale bank, die bankdeposito’s kan vervangen’ oftewel Central Bank Digital Currency (CBDC). ‘In plaats van zoals nu te profiteren van het door de overheid verleende recht om geld te scheppen door leningen te verstrekken, zouden banken dan slechts tussenpersoon zijn.’ (...)

Of deze fundamentele hervorming van de bancaire sector wordt doorgevoerd, is zeer de vraag. Wolfs voorstel gaat veel verder dan dat van de Europese Commissie of de plannen van de Europese Centrale Bank, waarbij iedereen slechts 3000 euro op zijn rekening mag hebben. ‘Politici zijn doodsbang om die weg in te slaan, omdat het in wezen betekent dat ze slaags zullen raken met de machtigste belangen in onze maatschappij: de banksector.’ (...)

Zijn voorstellen zijn enerzijds weinig revolutionair; het is onzeker of ze ver genoeg gaan om de groeiende ongelijkheid en de gevolgen van klimaatverandering tijdig een halt toe te roepen. Dat zegt hij zelf ook. Anderzijds zijn vergelijkbare ideeën om belastingontwijking en financiële speculatie aan banden te leggen al vaak geopperd, maar zelfs zulke voor de hand liggende ingrepen zijn moeilijk te realiseren. (...)

Wolf ziet zijn werkgever, de Financial Times, nog steeds als ‘het politieke midden’. (...) De ideologie van de vrije markt, het klassieke liberalisme, is vrijwel verdwenen.’

Maar ook op links is er volgens Wolf veel veranderd. ‘Vroeger had links het altijd over gelijkwaardigheid, sociale zekerheid en de welvaartsstaat. Er was een levendig debat hoe radicaal de herverdeling moest zijn, hoe hoog de belastingen moesten zijn, enzovoorts.’ Maar die economische thema’s zijn verdrongen door ‘identiteitskwesties’. Hij acht dat een grote fout. ‘Een strijd om identiteitspolitiek zal rechts altijd winnen.’ (...)

‘Dat iemand als ik bij de Financial Times – de krant van de zakenelite – kan schrijven over doorgeschoten liberalisering, over beteugeling van winstzucht en herstel van het machtsevenwicht ten gunste van de arbeidersklasse, en dan mijn baan gewoon houd, laat zien hoe extreem de situatie is.’ Het is een uitnodiging: ‘Ik hoop dat dit de deur opent voor jongere mensen die revolutionairder zijn dan ik, en die betere ideeën hebben om het democratisch kapitalisme te redden.’

Hele artikel

Tags: #nederlands #boeken #economie #democratie #populisme #martin_wolf #kapitalisme #socialisme #identiteitspolitiek #autocraten #arbeiders #ongelijkheid #rentenierseconomie #marktfundamentalisme #liberalisering #neoliberalisme #banken #digitale_munt #CBDC

‘Vooral de middenklasse, wit én zwart, profiteert van identiteitspolitiek’

Trouw

We moeten het hebben over klasse als we over racisme praten, stelt de Britse schrijver en columnist Kenan Malik. In zijn nieuwe boek Not so black and white pleit hij voor meer aandacht voor de geschiedenis van klasse en racisme. (...)

Links is te veel bezig met identiteit en te weinig met klassenstrijd, stelt hij nu. “Van het meeste door identiteitspolitiek afgedwongen diversiteitsbeleid profiteert alleen de middenklasse.” (...)

(Tekst loopt door onder de afbeelding.)

En terwijl linkse politici en intellectuelen praten over de emancipatie van mensen van kleur, scheren ze die onterecht over één kam: ook in zwarte, Aziatische, en islamitische gemeenschappen is immers klassenverschil. Het wordt daarom tijd, vindt Malik, om identiteitspolitiek los te laten. “We plaatsen mensen in etnische hokjes. Daarmee definiëren we wie ze zijn en wat ze nodig hebben. Hoe meer we racisme verachten, hoe meer we ons aan raciaal denken vast lijken te klampen.” (...)

“Politiek zou een middel moeten zijn om je voorbij de beperkingen van identiteit te brengen. Identiteitspolitiek doet het omgekeerde en reduceert politiek tot je identiteit.” (...)

“Die geschiedenis is belangrijk, want die laat zien dat de ideeën over ras die wij nu hebben, redelijk nieuw zijn. Tegenwoordig denken we over ras voornamelijk in termen van huidskleur: iemand is zwart, wit, Aziatisch enzovoort. Maar dat was niet hoe 19de-eeuwse denkers zich ras voorstelden. In de VS werden immigranten uit Ierland, Zuid- en Oost-Europa ook niet als wit gezien.

“In de negentiende eeuw was ras een natuurlijke oorzaak, en dus een rechtvaardiging, van sociale ongelijkheid. Zwarte mensen werden gezien als inferieur, maar de witte arbeidersklasse werd op eenzelfde manier gezien. Armen waren een apart ras. En doordat ze wezenlijk verschilden van de bovenklasse, was het ook logisch dat ze bijvoorbeeld niet mochten stemmen, en dat ze niet geëmancipeerd hoefden te worden.” (...)

“Veel mensen in de werkende klasse lijken te denken dat hun achterstand te maken heeft met culturele problemen in plaats van economische en sociale problemen. Anders gezegd: de belangen van een witte fabrieksarbeider liggen dichter bij die van een zwarte fabrieksarbeider dan die van een witte bankier. Maar door een identiteitspolitiek op basis van kleur lijkt het alsof dat niet zo is.” (...)

“De Frans-Martinikaanse intellectueel Frantz Fanon zei ooit dat een zwarte arbeider in Chicago niet dezelfde culturele identiteit of belangen heeft als iemand in Tanzania. Je kunt zwarte mensen niet op een hoop gooien.” (...)

“Universalisme – het idee dat er normen en waarden zijn die universeel gelden – is een concept dat in Europa in de Verlichting ontstaat. De Verlichting is een veelbesproken tijd – voor de één is het een Europese bloeiperiode, voor de ander een tijd van kolonialisme en onderdrukking. Ik denk echter dat we terug moeten naar de universalistische ideeën van toen in hun meest radicale vorm: het geloof dat er iets bestaat als universele menselijkheid en mensenrechten. Zo’n soort universalisme verschilt van de liberaal-universalistische traditie, waarbinnen een geloof in gelijkheid kan samengaan met racisme en kolonialisme.” (...)

“Het probleem met intersectionaliteit is dat het slechts een beschrijving van de wereld is en geen formule om deze te veranderen. Met intersectionaliteit wordt bedoeld: mensen hebben verschillende soorten identiteiten en worden dus op verschillende manieren onderdrukt. Maar het zegt niet hoe je daar uit kunt komen.” (...)

“Omdat de hoop op sociale verandering is uitgehold, verbergen mensen zich in hun eigen hokjes. Hoe meer we dat doen, hoe meer die hokjes de enige manier worden om de wereld te waar te nemen. Door het radicaal universalisme te omarmen, kunnen we weer over onze hokjes heen kijken.”

Hele artikel

Tags: #nederlands #boeken #identiteitspolitiek #links #klasse #arbeidersklasse #racisme #discriminatie #humanisme #universalisme #intersectionalisme #intersectionaliteit #onderdrukking #emancipatie #mensenrechten

Woke heeft bewonderenswaardige emoties, maar doet afstand van universalisme, zegt moraalfilosoof Susan Neiman

De Volkskrant

De Amerikaanse moraalfilosoof Susan Neiman werd beroemd door haar studie naar de wortels van het kwaad. In de veertigste Van der Leeuwlezing richt ze haar pijlen op nieuwe progressieve bewegingen. ‘Woke mensen hebben bewonderenswaardige emoties, maar de verkeerde theorieën. (...)

Dat nieuwe boek vormt de basis voor de 40ste Van der Leeuwlezing, die Neiman op 4 november zal uitspreken in de Groningse Martinikerk. De polemische titel: Why Left is not Woke. Neiman is fel gekant tegen wat zij ziet als een hang naar ‘diversiteit über alles’ in de progressieve kringen waarin zij zich ook begeeft. In Why left is not Woke richt de linkse intellectueel haar pijlen op een soort tribalisme dat volgens Neiman welig tiert op de linkerflank van het politieke spectrum, zowel in Europa als in de Verenigde Staten. (...)

Wie of wat bedoelt u als u het heeft over ‘woke’?
‘Dan heb ik het over mensen die linkse emoties koesteren, die zich diep betrokken voelen bij het lot van onderdrukte minderheden, die geven om sociale rechtvaardigheid en willen handelen om positieve verandering teweeg te brengen. Ze hebben bewonderenswaardige emoties, alleen de verkeerde theorieën, ze doen afstand van ideeën die ik als noodzakelijk beschouw voor links: universalisme, het geloof in vooruitgang en een strikte scheiding tussen macht en rechtvaardigheid.’ (...)

De in Amerika geboren, in Berlijn woonachtige Neiman is zelf een devote aanhanger van het universalisme; het in de Verlichting van de 18de eeuw gestolde idee van een universele mensenrechten, van waarden die mensen ongeacht etnische, culturele of nationale verschillen met elkaar delen. (...)

Sinds 2000 is ze directeur van het researchcentrum Einstein Forum in Potsdam. In die hoedanigheid, maar ook als verdediger van de waarden van de door haar zo gekoesterde Verlichting, ziet Neiman met lede ogen aan dat etniciteit en gender allesbepalend zijn geworden. ‘Neem Hillary Clinton, die onlangs in een interview de overwinning van de rechts-radicale Italiaanse politica Giorgia Meloni prees omdat ‘elke vrouw die wordt gekozen tot staatshoofd of hoofd van een regering een stap voorwaarts is’. Ik haat dat, ik haat dat! Het doet me denken aan een boek dat onlangs uitkwam, over vrouwen in de CIA. het centrale punt van het boek is dat de CIA veel beter is dan we denken, omdat er vanaf het begin coole vrouwen werkten. Alsof bijdragen aan marteling en moord op enigerlei wijze minder erg is als het door vrouwen wordt gedaan. Of de Britse regering, die wordt geprezen omdat zij zo divers is, terwijl het zo’n beetje de slechtste regering is die het Verenigd Koninkrijk ooit heeft gehad.’

U claimt in uw boek dat links ten prooi valt aan tribalisme. Wat bedoelt u daarmee?
‘Met tribalisme bedoel ik het idee dat je alleen maar een verbinding of serieuze verplichting aan gaat met mensen die tot je eigen groep behoren. Ik hoorde voor het eerst de term woke zo’n vier jaar geleden, en ik vatte het toen op als een compliment, een term die van zwarte activisten kwam en zoiets betekende als wakker zijn, de ogen geopend hebben voor de vele vormen van racisme, ook de vormen die niet opzettelijk zijn. Maar het is uitgemond in een nadruk op ras en gender, en zo’n focus binnen linkse kringen op machtsverschillen op het gebied van gender en etniciteit, dat andere grote problemen niet worden aangepakt.’ (...)

U verwijt linkse activisten dat ze minderheidsgroepen reduceren tot uitsluitend slachtoffers van racisme of seksisme. Maar feministen, antiracisten en transgender activisten zullen zeggen: dat reduceren doen wij niet, wij zetten ons juist af tegen de beperkende identiteit die ons is opgelegd
‘Zo begon woke natuurlijk ook. Het Black Lives Matter-protest uit 2020 is de grootste sociale beweging van Amerika, nooit eerder protesteerden zoveel mensen tegen racisme en waren de demonstranten zo divers: meer dan de helft was wit en dat midden in een levensbedreigende pandemie. Ik vond dat een zeer hoopvol moment in de geschiedenis, en helemaal niet tribalistisch. Trump bekritiseerde de protesten door te zeggen dat ze een gevaarlijke vorm van identiteitspolitiek waren, terwijl de demonstranten universele waarden uitdroegen: we wilden allemaal dat het politiegeweld tegen ongewapende zwarte mannen zou stoppen. Maar toen zeiden sommige leiders van Black Lives Matter dat het inderdaad identiteitspolitiek was, ze suggereerden dat het hun strijd was, en dat witte mensen hoogstens bondgenoten kunnen zijn. Nou, ik ben geen bondgenoot. Een bondgenoot is iemand wiens belangen tijdelijk samengaan met die van jou, niet iemand die ten diepste strijdt voor dezelfde principes.’ (...)

**U verzet zich hevig tegen wat u beschrijft als ‘enlightment bashing’ onder linkse denkers en wetenschappers op het gebied van postkoloniale theorie: het idee dat de Verlichting, die wordt geassocieerd met rationalisme en de erkenning van individuele rechten, in feite diep eurocentrisch was.
‘Ja, dat klopt gewoon echt niet! Verlichtingsdenkers drongen er juist op aan dat Europa zichzelf zou zien vanuit het perspectief van non-Europeanen en ze namen daarmee gigantische risico’s. Een beroemd voorbeeld uit de eerste helft van de achttiende eeuw is de filosoof Christian Wolff, door wie Immanuel Kant is beïnvloed. Wolff bestudeerde Chinese filosofie en stelde dat deze van morele waarde was, al was die niet christelijk. Hij kreeg vervolgens 48 uur de tijd om zijn hoogleraarschap op te zeggen, anders zou hij worden onthoofd. Als ik activisten zie twitteren dat de Verlichting eurocentrisch is, dan denk ik: jongens, verdiep je een beetje in de geschiedenis. Mensen hebben echte offers gebracht.’ (...)

‘Bijna alle verlichtingsdenkers hebben wel eens racistische opmerkingen gemaakt. Dat waren vaak ondoordachte opmerkingen, die haaks staan op hun filosofieën. Wat mensen zich te weinig realiseren is dat diezelfde denkers ook de sterkste kritiek op kolonialisme hadden, die kritiek wordt nooit geciteerd. Neem Diderot, zijn felle teksten zou je zo kunnen verwarren met die van Frantz Fanon (Frans-Martinikaanse psychiater, geestelijk vader van het post-kolonialisme, red.). Mensen graven altijd die paar racistische citaten van Kant op, maar reppen niet over zijn kritiek op kolonialisme en de universele waarden die hij uitdroeg. Kant zou de eerste zijn om toe te geven dat iedereen zijn beperkingen heeft en dat hij niet over alles gelijk had.’

Verlichtingsdenkers waren uitgesproken seksisten.
‘Dat klopt, daar kun je niet omheen. Ik heb daar lang over nagedacht, en ben op een plek uitgekomen waar ik ze enigszins kan vergeven. Ik ontdekte dat vrouwen uit die tijd gemiddeld vijf kinderen baarden, er was een gigantische kinder-moedersterfte. De levens van vrouwen waren biologisch gezien zo anders dan die van mannen, tenzij je naar het klooster ging, en daar zaten wel veel nadenkende vrouwen. De mechaniek van bevallen had zo’n beperkende invloed op vrouwenlevens en deze mannen gingen ervan uit dat dit altijd zo zou blijven, en vrouwen nooit dezelfde levens en rechten zouden kunnen krijgen.’ Ze zakt even achterover in haar stoel: ‘Ben ik deze mannen aan het verdedigen? Nee, ik probeer te begrijpen waarom denkers als Rousseau, Diderot en Kant zo hoog opgaven van het idee dat alle mensen, ongeacht etniciteit en culturele achtergrond, fundamenteel gelijke rechten hebben, maar dat niet dachten over de vrouwen die naast hen woonden.’ (...)

In uw boek en lezing klinkt kritiek door op de prioriteiten onder linkse mensen. Ze zouden te veel belang hechten aan voornaamwoorden en andere genderkwesties en te weinig oog hebben voor de grote gevaren.
‘Ik vind dat de voornamen-kwestie (het belang dat nonbinaire mensen aan de keuzevrijheid voor voornaamwoorden als hen of die, red.) wordt gepresenteerd alsof het een kwestie van leven en dood is. Dat is niet zo. Waar we wel mee te maken hebben is oprukkend fascisme, en op dit moment is er zelfs sprake van een nucleaire dreiging! Als fascisten erin slagen om aan de macht te komen, dan worden transgenders en non-binaire mensen als eerste onderdrukt. Wie dat niet inziet, is gewoon politie[k] naïef. Ik ben aangevallen op deze mening, maar mij gaat het om prioriteiten stellen. Als ik als vrouw mijn rechten moest opgeven om een nucleaire oorlog te voorkomen en fascisme te bestrijden, ik dat zou doen.’ (...)

Wat zouden linkse partijen in de tussentijd moeten doen om fascisme te bestrijden?
‘Een universele agenda formuleren die grote groepen mensen samenbrengt, een ijzersterk front vormen tegen antidemocratische krachten. Daarbij geef ik graag een historisch voorbeeld: als de sociaaldemocraten en de communisten hadden samengewerkt, dan hadden we geen Tweede Wereldoorlog gehad. Rechts is ontzettend goed georganiseerd, allerlei rechtse bewegingen en voormannen, van Steve Bannon tot het Alternative für Deutschland komen samen en nodigen elkaar uit, ze zweren samen en zijn daar zeer succesvol in. Links zou zich daar bewust moeten worden en daar veel meer naar moeten handelen.’ (...)

Hele artikel

Susan Neiman

Tags: #nederlands #links #politiek #woke #universalisme #mensenrechten #racisme #discriminatie #seksisme #ras #gender #verlichting #black_lives_matter #tribalisme #identiteitspolitiek #franz_fanon #fanon #kant #diderot #wolff #christian_wolff #kolonialisme #socialisme #communisme #sociaal-democratie #fascisme #links #rechts #diversiteit