Economisch commentator Martin Wolf: ‘Willen we de democratie redden, dan moeten we het kapitalisme repareren’

Follow the Money

Martin Wolf, de economisch commentator van de Financial Times, waarschuwt voor de teloorgang van onze democratische samenleving. Het huwelijk tussen kapitalisme en democratie staat op springen, en de populariteit van nationalisten en autocraten groeit overal ter wereld. Politiek links kijkt intussen meer naar identiteitspolitiek dan naar de economische oorzaken van de opkomst van radicaal rechts. Als we niet snel ingrijpen, belanden we in een kapitalistisch systeem ‘waarin je de baas moet paaien om dingen voor elkaar te krijgen’. (...)

(Tekst loopt door onder de afbeelding.)

Omslag boek

Wolf ontwikkelde zich na de financiële crisis van 2008 tot een stevig criticus van ons bancaire systeem. Hij hekelt dat private banken aan het beheer van de maatschappelijke betaal- en spaarfunctie verdienen: ‘Bankiers zijn gewoon de best betaalde ambtenaren die we hebben; dat is belachelijk,’ zei hij in 2015.

Toen in maart 2023 de Amerikaanse en Zwitserse overheid opnieuw moesten ingrijpen om grote systeembanken (SVB, First Republic en Credit Suisse) te redden, beschreef hij ons bancaire systeem in de FT opnieuw als ‘een systeem dat essentieel is om de markteconomie te laten functioneren, terwijl het zelf niet volgens die regels werkt’. (...)

Hij is hier voor een publiek debat op het Brainwash Festival, naar aanleiding van zijn laatste boek: The Crisis of Democratic Capitalism. Het is zijn eerste boek dat in het Nederlands is verschenen. (...)

Wolf wil ons eraan herinneren dat de ‘representatieve democratie’ met ‘algemeen kiesrecht’ geen vanzelfsprekendheid is. Als we niet opletten wordt onze samenleving ‘minder vrij, minder welvarend en minder plezierig om in te leven’. (...)

De groeiende populariteit van nationalisten en ‘would-be autocraten’ verontrust hem: van Jair Bolsonaro in Brazilië tot Boris Johnson in het VK, van Viktor Orbán in Hongarije tot Narendra Modi in India [en Trump in de VS]. (...)

De opkomst van autocraten is volgens Wolf onlosmakelijk verbonden met economische onzekerheid, financiële crises en de stagnatie van onze economie. ‘Mensen verwachten dat de economie ze een redelijk niveau van welvaart en kansen zal bieden. Gebeurt dat niet, of minder dan verwacht, dan raken ze gefrustreerd en rancuneus.’ (...)

Dat bancaire winsten worden verdeeld onder bankiers en hun aandeelhouders, terwijl bankreddingen, steunprogramma’s en garanties met publiek geld worden betaald, is tekenend voor een bredere trend. Onze economie is veranderd van een ‘productieve economie’ die welvaart voor velen oplevert in een ‘rentenierseconomie’ die alleen voor the happy few werkt. (...)

Zo legt hij stap voor stap uit hoe de samenleving binnen onze rentenierseconomie lijdt onder winstbejag, verkeerde toewijzing van middelen, monopolistische markten, zwakke concurrentie en belastingontwijking. (...)

De kracht van het democratisch kapitalisme is volgens Wolf dat daarbinnen de economische en politieke macht (relatief) goed van elkaar zijn gescheiden. De competitieve markt speelt er een cruciale rol in; die geeft mensen zonder politieke macht de vrijheid om zich economisch te ontplooien. Het democratische element zorgt ervoor dat rijkdom geen voorwaarde is om politieke invloed te kunnen uitoefenen. (...)

Dit delicate evenwicht kan volgens Wolf op twee manieren worden verstoord. ‘In het verleden kwam het gevaar van links. Ik was hartstochtelijk anticommunistisch.’ ‘Volledig socialisme’ is volgens hem ‘inherent antidemocratisch en tegen concurrentie’, aangezien binnen dat systeem ‘politieke macht en controle over waardevolle hulpbronnen versmolten zijn’.

‘Maar het autoritair socialisme is vrijwel verdwenen,’ zegt Wolf. ‘En voor het eerst in mijn leven denk ik dat het grootste gevaar nu van rechts komt.’ Het gevaar zit ’m in ‘de overname van de staat door degenen die de economie controleren’. ‘Would-be autocraten’ als Trump en Johnson zijn lid van de groep insiders met goede connecties, afkomstig uit de zakelijke elite die ze pretenderen te bestrijden. (...)

Wolf ziet verontrustende parallellen met het interbellum: ‘Het is geen geheim dat de Duitse zakenelite Hitler steunde.’ (...)

‘Democratisch kapitalisme beschouw ik als een huwelijk tussen democratie en kapitalisme,’ legt Wolf uit. ‘Het lijkt erop dat de democratie als eerste zal breken, maar we moeten naar het kapitalisme kijken om de belangrijkste reden voor dat falende huwelijk te vinden: de economie ondermijnt momenteel de democratie.’

Om het huwelijk te redden, moeten we de economie hervormen. Wolf haalt inspiratie uit de New Deal, het omvangrijke sociaal-economische hervormingsprogramma waarmee de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in de jaren 1930 de economie uit het slop wist te halen. Wolf stelt een nieuwe New Deal voor die, net als Roosevelts plan, moet zorgen voor ‘duurzame economische groei die iedereen ten goede komt, goed en lonend werk, kansengelijkheid, en bestaanszekerheid voor wie dat nodig heeft’. (...)

De hervormingsmaatregelen die Wolf voorstelt, hebben we stuk voor stuk eerder gezien: uitbreiding van de welvaartsstaat, zwaardere belasting op vermogens, internationale afspraken om belastingontwijking tegen te gaan. En handhaving van antitrust-wetgeving om monopolies op te breken en de corporate invloed op politici te beperken. Tot slot wil hij speculatie met een financiële transactiebelasting ontmoedigen – want financiering moet weer naar de productieve economie. (...)

Radicalere ideeën – zoals een universeel basisinkomen, of degrowth (een politieke stroming die een economische paradigmaverschuiving voorstaat, weg van economische groei en consumentisme) – wijst hij af als utopisch. Hij zet liever in op de verduurzaming van onze energiebronnen dan op het minderen van consumptie. ‘Ik weet niet of dat volstaat om een klimaatcatastrofe te voorkomen, maar ik zie het andere gewoon niet gebeuren.’

Dat heeft alles te maken met politieke haalbaarheid. (...)

(Tekst loopt door onder de afbeelding.)

Martin Wolf

Het meest radicale voorstel in Wolfs nieuwe New Deal is de hervorming van de bancaire sector. Hij is voor de invoering van ‘een digitale munt, uitgegeven door de centrale bank, die bankdeposito’s kan vervangen’ oftewel Central Bank Digital Currency (CBDC). ‘In plaats van zoals nu te profiteren van het door de overheid verleende recht om geld te scheppen door leningen te verstrekken, zouden banken dan slechts tussenpersoon zijn.’ (...)

Of deze fundamentele hervorming van de bancaire sector wordt doorgevoerd, is zeer de vraag. Wolfs voorstel gaat veel verder dan dat van de Europese Commissie of de plannen van de Europese Centrale Bank, waarbij iedereen slechts 3000 euro op zijn rekening mag hebben. ‘Politici zijn doodsbang om die weg in te slaan, omdat het in wezen betekent dat ze slaags zullen raken met de machtigste belangen in onze maatschappij: de banksector.’ (...)

Zijn voorstellen zijn enerzijds weinig revolutionair; het is onzeker of ze ver genoeg gaan om de groeiende ongelijkheid en de gevolgen van klimaatverandering tijdig een halt toe te roepen. Dat zegt hij zelf ook. Anderzijds zijn vergelijkbare ideeën om belastingontwijking en financiële speculatie aan banden te leggen al vaak geopperd, maar zelfs zulke voor de hand liggende ingrepen zijn moeilijk te realiseren. (...)

Wolf ziet zijn werkgever, de Financial Times, nog steeds als ‘het politieke midden’. (...) De ideologie van de vrije markt, het klassieke liberalisme, is vrijwel verdwenen.’

Maar ook op links is er volgens Wolf veel veranderd. ‘Vroeger had links het altijd over gelijkwaardigheid, sociale zekerheid en de welvaartsstaat. Er was een levendig debat hoe radicaal de herverdeling moest zijn, hoe hoog de belastingen moesten zijn, enzovoorts.’ Maar die economische thema’s zijn verdrongen door ‘identiteitskwesties’. Hij acht dat een grote fout. ‘Een strijd om identiteitspolitiek zal rechts altijd winnen.’ (...)

‘Dat iemand als ik bij de Financial Times – de krant van de zakenelite – kan schrijven over doorgeschoten liberalisering, over beteugeling van winstzucht en herstel van het machtsevenwicht ten gunste van de arbeidersklasse, en dan mijn baan gewoon houd, laat zien hoe extreem de situatie is.’ Het is een uitnodiging: ‘Ik hoop dat dit de deur opent voor jongere mensen die revolutionairder zijn dan ik, en die betere ideeën hebben om het democratisch kapitalisme te redden.’

Hele artikel

Tags: #nederlands #boeken #economie #democratie #populisme #martin_wolf #kapitalisme #socialisme #identiteitspolitiek #autocraten #arbeiders #ongelijkheid #rentenierseconomie #marktfundamentalisme #liberalisering #neoliberalisme #banken #digitale_munt #CBDC

De rijken hebben het gedaan

De Groene Amsterdammer

De millennials in de oude industriesteden, die elkaar de maat nemen over vlieggedrag en eetpatroon, zijn blind voor de omstandigheden waaronder hun voedsel, kleding en smartphone worden geproduceerd. Volgens de Amerikaanse geograaf Matt Huber moet de klimaatbeweging de klassenstrijd herontdekken.

(Tekst loopt door onder de foto.)

Foto: Golfbaan en huizen naast de onontwikkelde woestijn op 7 december 2022 bij Palm Desert, Californië. Volgens de U.S. Seasonal Drought Outlook is een vierde opeenvolgend jaar van droogte waarschijnlijk in Californië, ondanks twee recente stormen die in een groot deel van de staat voor neerslag hebben gezorgd © Mario Tama / Getty Images.

1871 was een keerpunt in de geschiedenis van het economisch denken. In dat jaar publiceerden de Oostenrijker Carl Menger, de Fransman Léon Walras en de Brit Stanley Jevons teksten waarin zij de markt in het centrum plaatsten van de wetenschappelijke aandacht. (...)

Oftewel: economie gaat uitsluitend over marktgedrag. (...)

Het zijn de kosten van arbeid, kapitaal en grondstoffen die bepalen hoeveel de consument moet betalen, niet de schaarsteverhoudingen op markten. En zeker bij Marx moet dit worden begrepen als een fenomeen dat mede bestaat bij de gratie van ecologische en sociale processen die zelf pre- of buiten-kapitalistisch van aard zijn. (...)

Menselijke activiteiten zijn ook ondenkbaar zonder een continu stofuitwisselingsproces met de natuur. In Das Kapital weidt Marx uitvoerig uit over hoe kapitalistische winst niet alleen de uitkomst is van het afromen door de kapitalist van de relatieve meerwaarde die de arbeider produceert, maar ook afhankelijk is van de toe-eigening van schaarse grondstoffen en de mogelijkheid om afval, uitstoot en deposities kosteloos over de schutting van de buren te kieperen. In het derde deel van Das Kapital voegt bezorger Friedrich Engels aan een passage van Marx over de chemische transformatie van kool in gas een zinsnede toe waarin hij er fijntjes op wijst dat dit leidt tot de uitstoot van CO2: in 1894! (...)

[D]e jonge Marx was eigenlijk een ecoloog avant la lettre met een opmerkelijke gevoeligheid voor de biologisch-ecologische fundamenten van het menselijk bestaan. (...)

De Amerikaanse geograaf Matt Huber uit het voormalige industriestadje Syracuse in de staat New York is een van de loten aan deze stam. Zijn vorig jaar verschenen Climate Change as Class War: Building Socialism on a Warming Planet is een fantastisch uithangbord voor de conceptuele rijkdom, analytische precisie en thematische diepte die een marxistisch perspectief op de huidige klimaatcrisis te bieden heeft. (...)

Climate Change as Class War maakt, zoals de titel al aangeeft, overtuigend duidelijk dat de strijd tegen klimaatverandering alleen gewonnen kan worden als de klimaatbeweging het belang van klassenstrijd herontdekt en zich niet laat afleiden door de erkenningsstrijd van identitaire bewegingen. (...)

71 procent van alle CO2-emissies die sinds 1988 in de atmosfeer terecht zijn gekomen, schrijft Huber, is afkomstig van een ampele honderd bedrijven, waaronder de grootste olie-ondernemingen, staalfabrieken en chemische concerns, en de grootste voedselproducenten. (...)

Het is om die reden dat Matt Huber en zijn ideologische geestverwanten het woord ‘Antropoceen’ ter aanduiding van het tijdvak waarin de mens de belangrijkste determinant van de klimatologische condities op aarde is geworden, radicaal afwijzen en vervangen door het neologisme Kapitaloceen: het zijn de rijken die verantwoordelijk zijn voor het leeuwendeel van de ecologische destructie. Of nog preciezer: het is de klasse van eigenaren van de productiemiddelen (kortweg kapitalisten geheten) die verantwoordelijk is en dus politiek ter verantwoording moet worden geroepen. Dat is de klassenstrijd waar Huber toe oproept. (...)

Progressieve bewegingen worden gekenmerkt door een bijna neurotische obsessie met de marge en vergeten dat de sleutel voor maatschappelijke verandering niet daar ligt maar bij de grote meerderheid die tot de werkende klasse kan worden gerekend. (...)

[W]ie grote groepen mensen wil mobiliseren moet zich richten op de gedeelde belangen van die mensen; en die gedeelde belangen zijn klassenbelangen: meer bestaanszekerheid bij een rechtvaardige verdeling van de vergroeningsopdracht om klimaatopwarming tegen te gaan. (...)

Huber heeft dan ook weinig op met het degrowth-denken van de romantische tak van de klimaatbeweging. Net zoals Marx en Engels zich in het Communistisch manifest afzetten tegen de idealen van kleinschaligheid en ambachtelijkheid van het utopisch socialisme, en benadrukten dat het communistische eindstation wat hen betrof niet een breuk met de geïndustrialiseerde moderniteit van het kapitalisme was, maar juist een verdere radicalisering ervan, zij het onder meer eigendomsverhoudingen. (...)

Dat is, zegt Huber, de politieke strijd die gestreden moet worden: hoe verdelen we de beschikbare ecologische ruimte op een manier die de mondiale armen noodzakelijke welvaartsgroei toestaat. Niet: hoe stoppen we de mondiale grondstof-intensieve economische groei om snel binnen de beschikbare ecologische bandbreedte te komen. (...)

oortkomend uit de golf van sociale bewegingen in het mondiale noorden van de jaren zestig en zeventig is de klimaatbeweging primair buitenparlementair, beschikt ze over een beperkt actierepertoire (demonstraties, blokkades, ludieke acties) en vertrouwt ze op de veranderingsmacht van de kleine voorhoede voor systeembrede transities. (...)

Volgens Matt Huber is de strijd voor een duurzame toekomst vergeefs als werknemers en burgers geen controle weten te verkrijgen over de productiemiddelen. En dat is een strijd die je niet wint met kleine, leninistische voorhoedes, maar alleen door te bouwen aan grote politieke meerderheden. (...)

Wie door zijn oogharen naar het milieudebat kijkt, ziet inderdaad een opmerkelijke versmalling van het probleem en een al even opmerkelijke technocratisering van de oplossingen opdoemen. Het probleem zou te veel koolstof zijn en de oplossing het beprijzen van dat surplus en het vervolgens construeren van markten waarop die beprijsde koolstof verhandeld kan worden. (...)

De hoogopgeleide professionals die tegenwoordig de industriesteden van weleer bevolken en hun brood verdienen met het analyseren en bewerken van (digitale) ideeën wentelen zich in zalige onwetendheid over de omstandigheden waaronder hun voedsel, hun kleding, hun smartphone en hun schoeisel worden geproduceerd.

Volgens Huber heeft de groeiende afstand tussen de plek van consumptie en de plek van productie ertoe geleid dat het merendeel van de hoogopgeleide stadsbewoners die gaan over politiek, beleid en debat zelf zijn gaan geloven in de schone, groene en vreedzame idylle van het gedeïndustrialiseerde kapitalisme, die hen in een dagelijkse omgeving constant aanstaart. (...)

Fabrieken, werkplaatsen en andere fysieke manifestaties van de bewerking van grondstoffen door arbeid en kapitaal die we productie noemen, zijn simpelweg buiten het blikveld van de meeste burgers beland. (...)

Ten tweede komt het door het breed gedeelde narratief – van academia tot media – dat in het postindustriële kapitalisme van vandaag klasse er niet langer toe doet. Opleiding is belangrijker dan financieel kapitaal. En dus is discriminatie op basis van etniciteit en gender belangrijker geworden dan klasse. (...)

Het gevolg zie je in de klimaatbeweging: een desastreuze combinatie van technocratische marktoplossingen aan de ene kant en een loos appèl op individueel consumptiegedrag aan de andere. En het grootkapitaal is de lachende derde: geen pijnlijke inperkingen van het eigendomsrecht, veel gloednieuwe markten voor groene technologieën, en ondertussen mooie sier makend met een moraliserende agenda van inclusiviteit, diversiteit en duurzaamheid.’ (...)

Huber is erg positief over de oorspronkelijke Green New Deal zoals in 2018 gepresenteerd door Ocasio-Cortez en Markey. Dat is nu ruim vier jaar geleden. Hoe kijkt u daar nu naar?

‘Ik was en ben erg gecharmeerd van de veranderingstheorie die aan het plan ten grondslag ligt. Namelijk dat verduurzaming alleen mogelijk is als je het vooral ten goede laat komen aan de werkenden. (...)

De vraag is alleen of het voldoende is om het diepgewortelde politieke cynisme bij de niet-stemmers te doorbreken. (...) Ik kreeg steeds opnieuw te horen dat het weliswaar mooi klonk, maar dat het toch nooit zou gebeuren. Veertig jaar neoliberalisme heeft kiezers murw gemaakt. (...)

En dat betekent dat het anders moet: niet mobiliseren door verhalen te vertellen en plannen te maken, maar door effectief iets te doen, materieel, aan de leefomstandigheden van de afgehaakten, om op die manier hun vertrouwen terug te winnen.’

Hele artikel

Tags: #nederlands #boeken #marx #engels #economie #klimaat #klimaatverandering #klimaatcrisis #klimaatbeweging #ecologie #natuur #grondstoffen #arbeiders #kapitaal #klassenstrijd #klimaatbeweging #consumentisme #markt #marktdenken #marktfundamentalisme #antropoceen #kapitaloceen #identitaire_bewegingen #degrowth #vergroening #duurzame_energie #green_new_deal #verduurzaming

Er is genoeg geld in Nederland, zegt econoom Dirk Bezemer. ‘Het is jarenlang de verkeerde kant op gerold’

Trouw

(...) ‘Dit rijke land moet zich schamen voor de werkende armen.’ (...)

“De overheid heeft veel invloed op de lonen, vergis je niet. Er ís geen vrije markt waar de overheid niets kan doen, al is dat lange tijd het verhaal geweest.” (...)

“Een voorbeeld daarvan is flexibilisering. Zo’n dertig jaar geleden is de overheid de arbeidsmarkt gaan flexibiliseren en opeenvolgende kabinetten hebben dat actief gepromoot. Van de 9 miljoen werkende Nederlanders zijn er 2,5 à 3 miljoen flexwerker of zzp’er. Deels zijn dat mensen die goed voor zichzelf kunnen zorgen, zeker, maar een groot deel heeft een te laag en onzeker inkomen.” (...)

“Noem het verblinding, overtuiging, of noem het ideologie, maar in Nederland heerst het idee dat de Amsterdamse Zuidas, met zijn banken, accountants en vermogensbeheerders, het vlaggenschip van de Nederlandse economie is. De financiële sector krijgt in dit land enorme subsidies.

“Neem de hypotheekrenteaftrek. Die geeft de overheid aan huizenkopers, zodat ze lagere maandlasten hebben. Maar in wezen is het een subsidie aan de bank, want die zegt: als jij lagere lasten hebt, dan kun je best meer lenen. En wie meer leent, betaalt meer rente. Voor banken, voor makelaars, voor dat hele financiële complex is die aftrek fantastisch.” (...)

“Alle ongeveer drie miljoen gepensioneerden in Nederland ontvangen AOW. De overheid registreert wie wat krijgt en voert de regeling uit en dat kost ongeveer 100 miljoen euro per jaar.

“Daarnaast heb je de pensioenfondsen, waarin werkgevers en werknemers premies inleggen die worden belegd. Dat kost zo’n 9 miljard per jaar. Dat is negentig keer zoveel, terwijl er hetzelfde aantal gepensioneerden mee wordt bediend. Waar gaat al dat geld naartoe? Dat kun je je afvragen.” (...)

“Die vermogensbeheerders, de money managers, romen stevig af op de inleg van pensioenspaarders. Het is een wereld van exorbitante winsten en weinig toegevoegde waarde.” (...)

“De eerste stap is dat er een consensus ontstaat: dit kan beter. Maar ons enorme pensioenstelsel met zijn vele partijen en ingewikkelde regels is heel lastig te veranderen. En voor ons belastingstelsel geldt dat niet anders.” (...)

“Zo liet Keynes zien dat de financiële structuur van een land bepaalt wat het kan doen. Voor ons land geldt: pakken we ons pensioen- en belastingstelsel niet aan, dan blijven de kwetsbaarheden, flexwerk en de werkende armen. Dan sukkelen we door. Dat hoeft niet in een rijk land als het onze.” (...)

“De geschiedenis van het kapitalisme laat zien dat groei en verdeling van welvaart op hun best zijn wanneer de markt en de overheid de economie samen vormgeven en de dynamiek sturen.” (...)

“De overheid heeft een mening en stuurt daarop. En dat is niet het idee dat daarna postvatte: dat van de bv Nederland. Ofwel: alles wat goed is voor bedrijven is goed voor Nederland. Maar aanpak van stikstof en ­natuurbescherming zijn niet het eerste belang van ­bedrijven, maar wel van groot belang voor het land.

“Nu zie je dat de overheid probeert om de problemen af te kopen met een fondsje hier en een fondsje daar. Er is een stikstoffonds, een groeifonds, maar ideeën zitten er niet achter. Dat past bij een premier die visie een vies woord vindt. Economen zeggen: als je geld uitgeeft, moet je over het doel nagedacht hebben.” (...)

“Geld is geen beperking. Wel als je een arm land bent. Maar Nederland is rijk.”

Hele artikel

Tags: #nederlands #nederland #economie #armoede #energieprijzen #inflatie #flexwerk #zzp #pensioen #pensioenfonds #vermogenbeheer #aow #lonen #werkende_armen #hypotheek #hypotheekrente #hypotheekrenteaftrek #flexibilisering #arbeidsmarkt #zuidas #banken #accountants #makelaars #huizenmarkt #belasting #keynes #bv_nederland #stikstoffonds #groeifonds #bedrijfsleven #stikstof #natuurbescherming #luchtvervuiling #klimaat #klimaatverandering #klimaatcrisis #broeikasgas #uitstoot #markt #marktfundamentalisme #kapitalisme #bedrijfsleven